2025 жылғы 15–16 қазан күндері Астанада XII Қазақстан Азаматтық форумы өтті — бұл мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы басты диалог алаңы болып табылады. Медиация секциясында МПЦ басшысы Жақупов Жандильда Қазақстандағы медиация институтын халықаралық тәжірибені ескере отырып реформалау қажеттігі туралы ұсыныстарымен сөз сөйледі. Секция қатысушылары оның ұсыныстарын қолдап, Қазақстандағы медиацияның болашағы туралы өз көзқарастарын білдірді.
Жақупов Ж.А.-ның сөз сөйлеу мәтіні:

Медиация институтын Қазақстанда дамыту жөніндегі ұсыныстар

Жақупов Жандильда
ХҚҰ «Халықаралық құқық қорғау орталығы» Президенті
Тренер-медиатор

Соңғы екі жылда Қазақстандағы медиация институты тиісті деңгейде дамып келе жатқан жоқ, тіпті біз жыл сайын ұсынып келе жатқан ұсыныстарға қарамастан. Орта Азия елдері медиация саласында жаңа даму кезеңіне өтіп жатыр: міндетті ақпараттық әңгімелер енгізілуде, медиация орталықтарының ұйымдастырушылық құрылымдары реформаланып жатыр, жаңа ережелер мен стандарттар бекітілуде және тағы басқа шаралар қабылдануда. Мен кәсіби медиаторлардың рөлін күшейту, біріккен медиаторлар палатасын құру және медиация саласындағы басқа да мәселелер бойынша өз ұсыныстарымды талқылауға ұсынғым келеді:

1. Дауларды сотқа дейінгі кезеңде шешуде медиаторлардың рөлін күшейту, соның ішінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы. 2016 жылдан бастап сот медиациясы дамып келеді, бірақ талап арыз берілгенге дейін тараптар заңгерлерге және адвокаттарға жүгініп, олардың қызметі үшін ақы төлейді, мемлекеттік баж төлейді, яғни сотқа жүгіну үшін бірқатар шаралар қабылданған. Сол себепті даулардың эскалациясын болдырмау және тараптарға материалдық және уақыттық шығындарды азайту мақсатында медиаторлардың сотқа дейінгі кезеңдегі жұмысы тиімдірек көрінеді. Мысалы, Әзірбайжанда еңбек, отбасылық, шаруашылық даулар бойынша медиатормен міндетті ақпараттық әңгіме сотқа дейінгі дауларды шешудің тиімді құралы ретінде қолданылып келеді. Өзбекстанда инвестициялық даулар міндетті түрде медиаторлардың қатысуымен қаралады. Түркияда 7 түрлі азаматтық даулар бойынша міндетті ақпараттық әңгіме өткізіледі. Қырғызстанда Үкімет қаулысымен медиацияны дамыту тұжырымдамасы қабылданған, оған сотқа дейін медиатормен міндетті ақпараттық әңгіме өткізу, Біріккен медиаторлар палатасын құру сияқты мәселелер енгізілген.

2. Әр облыста әлеуметтік тұрғыдан осал топтарға заңдық және медиативтік көмек көрсету орталықтарын ашу қажеттілігі бар. Мұндай азаматтар медиаторлардың қызметіне ақша төлеуге мүмкіндігі жоқ. Бұл орталықтар мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар, гранттар немесе басқа көздер есебінен жұмыс істей алады. Бұл шара теңсіздікті азайту сияқты Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуге ықпал етеді. Әсіресе бұл банк және микрокредиттік қатынастар саласындағы дауларды шешуде өзекті.

3. Медиация және қоғамдық келісімді сақтау саласында мемлекеттік бағдарламаны немесе медиативтік-құқықтық көмек тұжырымдамасын әзірлеу және қабылдау қажет, оған барлық жергілікті атқарушы органдар, сот және басқа мемлекеттік органдар, кәсіби және қоғамдық медиаторлар, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы тартылуы тиіс. Бұл мәселе қазіргі саяси турбуленттік жағдайында ерекше маңызды, бізге даулар мен келіспеушіліктердің алдын алу шаралары қажет. Экономикалық қиындықтар мен әлеуметтік-саяси даулар мемлекеттің деңгейінде дауларды шешу жүйесін жасауды талап етеді. Медиация мен медиативтік тәсілдің әлеуеті өте жоғары.

4. Қолданыстағы заңнама мемлекеттік орган қатысатын медиацияны нақты реттемейді. Әкімшілік процессуалдық кодекс, Азаматтық процессуалдық кодекс және «Медиация туралы» заңның қазіргі редакциясы бұл мәселеде нақты жауап бермейді, бұл құқық нормаларын дұрыс қолданбауға немесе медиациялық келісімдердің салдарына әсер етуі мүмкін. Сондықтан кәсіби медиаторлардың мемлекеттік органдар қатысатын медиация жүргізу мүмкіндігін заңнамаға енгізу ұсынылады.

5. Сот төрешілері мен қоғамдық медиаторлардың ақысыз қызмет көрсету мәселесін қарау қажет. Сот төрешілерінің қызметі бюджеттік қаражат есебінен жүзеге асырылады және барлық азаматтық даулар бойынша қолданылады. Мұндай тәсіл даулардың кәсіби медиаторларға жүгінуге қызығушылығын төмендетеді, кәсіби медиацияның дамуын тежейді. Осы себепті:

   • судья-медиатор қызметін жою немесе заңнамаға өзгерістер енгізу;

   • судья-примирительдерді «Медиация туралы» заңнан шығару;

   • зейнеттегі судьялардың автоматты түрде медиатор болуына жол бермеу;

   • арнайы оқудан өтпеген қоғамдық медиаторлардың қызметін шектеу немесе нақты шарттармен реттеу.

6. Медиаторлардың біліктілігін арттыру. 2021 жылы «Медиация туралы» заңға кәсіби дамуды міндеттеу енгізілді, бірақ нақты талаптар мен жауапкершілік көрсетілмеген. Сонымен қатар тренер-медиаторлардың статусын реттеу қажет.

7. Кәсіби медиаторларға салықтық жүктемені жеңілдету. Медиация – әлеуметтік қызмет, сондықтан салық және міндетті төлемдерді қайта қарау қажет. Қазіргі таңда медиаторлар 6 түрлі салық төлейді, бұл халықаралық тәжірибеге қарағанда жоғары.

8. Медиатор ұйымдарының реестрін мемлекеттік орган жүргізуі қажет. Қазіргі уақытта сайтта екі түрлі реестр бар, бұл техникалық түзетуді қажет етеді.

9. Медиация институтын дамыту бойынша координация үшін Біріккен ұлттық медиаторлар палатасын немесе медиаторлар ассоциациясын құру ұсынылады. Бұл медиаторлардың мәртебесін күшейтіп, координацияны жеңілдетеді.

10. Медиациялық келісімдерді орындау мәселелері бойынша Сингапур конвенциясын жүзеге асыру үшін заңнамаға өзгерістер енгізу.

11. Қазақстанның IQMed халықаралық медиаторлар ұйымына қатысу мәселесін қарастыру.

12. Медиация институтын Әділет министрлігінің құзыретіне беру. Бұл тәжірибе барлық СНГ және шетел елдерінде қолданылады.

13. Медиация институтын халық арасында насихаттау, азаматтарды баламалы дауларды шешу жолдары туралы хабардар ету.

Сонымен қатар, «Құрылымдық емес ұйымдар туралы» заңнан медиатор ұйымдарын кәсіби және өздігінен реттелетін ұйымдар ретінде шығару қажет.